Wiele osób, zarówno prowadzących działalności gospodarczą jak i niezwiązanych bezpośrednio z biznesem, jeszcze za swojego życia przekazuje część majątku przyszłym sukcesorom, zachowując dla siebie główną jego część i chcąc zapisać go następcom w spadku. Mało kto zdaje sobie jednak sprawę z tego, jaki jest wpływ darowizny na przyszłe prawa spadkowe. Rozdzielenie części majątku w drodze darowizn może bowiem znacząco wpłynąć na możliwy zakres dziedziczenia.
Podsumowanie
- Przekazanie członkom najbliższej rodziny części majątku w drodze darowizny może znacząco ograniczyć ich uprawnienia dotyczące dziedziczenia.
- W braku sporządzenia testamentu znajduje zastosowanie zasada, zgodnie z którą im większą część majątku sukcesor otrzyma za życia, tym mniejszą część będzie mógł odziedziczyć w ramach spadku.
- Otrzymane przez dzieci, wnuki i małżonka darowizny zalicza się na tzw. schedę spadkową, czyli część spadku przysługującą danemu spadkobiercy.
Jaki jest spadek, każdy widzi. Ale czy na pewno?
Powszechne rozumienie tego, czym jest spadek i w jaki sposób można rozporządzać swoim majątkiem na wypadek śmierci nie jest, zazwyczaj, zgodne z rzeczywistością kreowaną przez przepisy prawa. Co zrozumiałe, wiele osób swobodnie dysponuje swoim majątkiem, przekazując często członkom swojej rodziny określone składniki majątkowe, w tym tak wartościowe jak nieruchomości, udziały w spółkach czy inne cenne aktywa. To, czego nie rozda się za życia, przekazuje się spadkobiercom po śmierci, niezależnie od tego, czy spadkodawca sporządzi testament czy też nie. Nierzadko zdarza się przy tym, że składniki majątkowe darowane poszczególnym członkom rodziny nie mają zbliżonej wartości. Różne są bowiem sytuacje osobiste sukcesorów, różne potrzeby, różne są wreszcie relacje poszczególnych członków rodziny.
Spadek jest zasadniczo całością praw i obowiązków majątkowych przysługujących spadkodawcy w momencie śmierci. Przepisy polskiego prawa traktują spadek jako jedną całość, tzw. masę spadkową i nakazują dzielenie go w określonych częściach między spadkobierców. Spadkobiercy w pierwszym etapie postępowania spadkowego przysługuje zatem nie dom, samochód czy biżuteria spadkodawcy, ale określony ułamek całego jego majątku, np. ¼. Dopiero po ustaleniu odpowiedniej proporcji może dojść do działu spadku, wskutek którego określa się które przedmioty majątkowe mają należeć do określonych spadkobierców. Wyjątkiem od tej zasady jest instytucja zapisów testamentowych, czyli rozrządzeń, na mocy których spadkobierca wyraża wolę przekazania konkretnym osobom wskazanych indywidualnie przedmiotów. Zasadą jest jednak dziedziczenie całości w częściach ułamkowych. Część przysługującą określonemu spadkobiercy określa się mianem schedy spadkowej.
Darowizna a spadek
Jaki wpływ na przyszłe schedy spadkowe mają darowizny poczynione na rzecz członków rodziny? To zależy od tego czy spadkodawca pozostawi po sobie testament. Jeżeli tak, to potencjalny wpływ darowizn dotyczy tylko kwestii zachowku . W przypadku natomiast dziedziczenia z ustawy, wpływ ten jest znacznie większy. Przede wszystkim trzeba mieć na względzie, że darowizny dokonane na rzecz przyszłych spadkobierców, zazwyczaj będących zstępnymi (dziećmi, wnukami, prawnukami) oraz małżonkiem, pomniejszają należny im w przyszłości udział, gdyż zalicza się na ich schedy spadkowe. Darowiznę wlicza się bowiem do wartości spadku, a następnie zapisuje na poczet sched określonych spadkobierców.
Przykład: Wartość spadku wynosi 100. Jeżeli żaden ze spadkobierców nie otrzymał darowizn za życia spadkodawcy, to przy spadkobraniu ustawowym, dziedziczą oni po równo. W przypadku dwójki zstępnych oznacza to, że dziedziczą po 50. Jeżeli natomiast jeden ze spadkobierców otrzymał kiedyś od spadkodawcy darowiznę o wartości 40, to oznacza to, że ze spadku przysługuje mu tylko 30. Jest tak, ponieważ do spadku dolicza się wartości darowizn a następnie zalicza je na poczet schedy spadkowej. Tak więc do masy spadkowej wartej 100 należy doliczyć wartość darowizny na rzecz spadkobiercy w kwocie 40. Każdy ze spadkobierców jest zatem uprawniony do 70. Darowizna zalicza się natomiast na poczet schedy spadkowej tego spadkobiercy, który ją otrzymał, tak więc spadkobierca ten otrzyma ze spadku 30, a drugi 70.
Co istotne, darowizny dokonane na rzecz spadkobierców uwzględnia się przy obliczeniach spadkowych bezterminowo. Innymi słowy, wszystkie darowizny określonego typu (o czym mowa będzie dalej), dokonane za życia spadkodawcy na rzecz jego przyszłych spadkobierców, wpływają na wysokość finalnych udziałów spadkowych.
W przypadku otrzymania darowizny przekraczającej wartość schedy spadkowej, spadkobierca nie jest jednak zobowiązany do zwrotu nadwyżki wartości darowizny ponad swój udział. W takim przypadku spadkobiercę tego uznaje się za spłaconego w całości i nie bierze on udziału w dziale spadku.
Nie każda darowizna ma znaczenie
Warto również mieć na względzie, że istnieją kategorie darowizn, których nie należy uwzględniać przy obliczaniu wartości spadku ani zaliczać ich na schedy spadkowe. Są to następujące przypadki:
- umowy darowizn, które zgodnie z wolą spadkodawcy podlegają wyłączeniu spod opisywanego reżimu spadkowego,
- drobne darowizny zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach,
- koszty wykształcenia nie przekraczające miary przyjętej w danym środowisku.
Tak więc obowiązek zaliczania darowizn na poczet przyszłych sched spadkowych może zostać wyłączony przez spadkodawcę. Zamiar taki musi wynikać z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności udzielenia darowizny. Jako że okoliczności mogą podlegać różnym interpretacjom, warto zadbać o złożenie stosownego oświadczenia w umowie darowizny.
Drugą kategorią darowizn niezaliczanych na schedy są drobne darowizny zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach. Chodzi tutaj w szczególności o upominki i prezenty dokonywane okazjonalnie, np. na urodziny, święta czy z okazji ślubu, o ile nie są one przedmiotami o znacznej wartości. Ostatnią kategorię tworzę koszty wykształcenia, które jednak należy mierzyć wedle standardów przyjętych w określonym środowisku, w którym obracają się obdarowany i darczyńca.
Wpływ darowizn na dziedziczenie objawia się przede wszystkim w pomniejszeniu tzw. sched spadkowych obdarowanych spadkobierców, czyli udziałów należnych im w spadku. Warto jednak pamiętać, że zasada ta obowiązuje wyłącznie przy dziedziczeniu ustawowym. Rozrządzenie majątku w drodze testamentu nie wiąże się z koniecznością uwzględniania darowizn.
