Ścieżka edukacji w Polsce, w tym edukacji zawodowej, wymaga wieloletniego poświęcenia od każdego młodego człowieka, nie tylko przyszłego sukcesora firmy rodzinnej. Gdy do kompletu problemów edukacyjnych dołoży się jeszcze specyficzne oczekiwania stawiane przed przyszłymi sukcesorami, kluczem może okazać się plan edukacyjny oraz sprawna komunikacja pomiędzy sukcesorem i nestorem.
Podsumowanie
- Planując ścieżkę edukacji można rozpocząć od przygotowania wspólnie przez nestorów i sukcesorów planu na przyszłości. W pierwszej kolejności, jak każdy młody człowiek, sukcesor powinien zebrać kilka podstawowych informacji o planowanych zadaniach zawodowych. Jeżeli sukcesor planuje podjęcie pracy w firmie rodzinnej, to można założyć, iż z dużym prawdopodobieństwem w znacznej liczbie przypadków zadania te będą w większym bądź mniejszym stopniu obejmowały zakres zadań nestora.
- Jeżeli przyszła praca sukcesora będzie wymagała uzyskania tytułów zawodowych potwierdzających kwalifikacje zawodowe, wówczas należy zaplanować edukację umożliwiającą uzyskanie tych tytułów. Gdy praca nestora wymaga posiadania pewnej szczególnej wiedzy specjalistycznej, to należy rozważyć, czy jej uzyskanie wymaga podjęcia odpowiedniej edukacji (w szkole zawodowej bądź szkole wyższej) czy też wyłącznie bądź uzupełniająco praktyki zawodowej w firmie rodzinnej bądź w innym przedsiębiorstwie. Tak przygotowany plan pozwoli sukcesorom na ukształtowanie ścieżki edukacji i w pewnym stopniu również pracy zawodowej.
Dlaczego warto przygotować firmę do sprzedaży?
Tradycyjna ścieżka edukacji zakłada naukę na poziomie podstawowym, na poziomie średnim lub poziomie średnim zawodowym (4 lata lub 3+2 lata szkół branżowych I i II stopnia) oraz edukację w szkole wyższej bądź w szkole policealnej, zatem pozostaje ona niezwykle długotrwała.
Edukacja aktualnie dostępna w Polsce oparta została na podstawowym założeniu, że ma ona przygotować każdego ucznia lub studenta do wykonywanej w przyszłości pracy/ zawodu. Dla większości młodych ludzi takie podejście nie zdaje egzaminu. Statystycznie każdy pracowników zmienia w Polsce pracę siedem razy w trakcie swojej ścieżki zawodowej, a średni okres zatrudnienia u jednego pracodawcy trwa 10 lat. Sytuacja sukcesora firmy rodzinnej u podstaw kształtuje się odmiennie, bowiem sukcesor w podstawowym założeniu ma kontynuować działalność firmy rodzinnej samodzielnie bądź zapewnić jej funkcjonowanie nawet jeśli nie będzie w niej bezpośrednio pracował. Co do zasady sukcesor może nie zmieniać swojego miejsca pracy przez całe życie. Można zatem powiedzieć, że sukcesor ma zdefiniowaną ścieżkę kariery zawodowej zanim ją rozpocznie. Jak w takiej sytuacji podejść do problemu edukacji sukcesora, która ma mu pomóc się przygotować do prowadzenia firmy rodzinnej?
Proces edukacji w Polsce zakłada obowiązkowe ukończenie edukacji na poziomie podstawowym, natomiast poza tym pozostawia duży stopień wyboru jej formy (szkoła publiczna, prywatna, społeczna) i ścieżki (edukacja ogólna lub zawodowa na poziomie średnim) oraz dobrowolność odbycia edukacji w szkole wyższej. Przed sukcesorem oraz jego rodzicami pozostaje zatem zdefiniowanie potrzeb edukacyjnych pod względem potrzeb firmy rodzinnej oraz przyszłej roli sukcesora w firmie rodzinnej. Decyzja w zakresie edukacji leży oczywiście w gestii ucznia/ studenta, niemniej warto spojrzeć na nią pod kątem dostępnych dla młodego człowieka zasobów rodzinnych, jak:
- zasobów materialnych rodziny, głównie środki finansowe, które mogą być przeznaczone na edukację pozwala rozszerzyć poszukiwania ścieżki edukacji o wszystkie płatne możliwości edukacji jak szkoły prywatne, społeczne, kursy specjalistycznie, edukację za granicą;
- zasobów pozamaterialnych rodziny jak doświadczenie z edukacji samych nestorów, ich doświadczenie zawodowe oraz życiowe; które w procesie decyzji warto wziąć pod uwagę.
Przekrój firm rodzinnych, branż i miejsc, w jakich działają, jest tak bogaty, jak obszerna jest gospodarka w Polsce. Praktycznie każda firma w pewnym momencie stanie przed dylematem sukcesji. Inaczej będzie jednak przebiegała sukcesja w sklepie spożywczym czy kawiarni, inaczej w biurze rachunkowym czy kancelarii prawnej i jeszcze inaczej w przedsiębiorstwie produkcyjnym czy informatycznym. W zależności od potrzeb wymagane są czasem pewne kompetencje potwierdzone kwalifikacjami, jak posiadanie uprawnień zawodowych (radca prawny, adwokat, księgowy, lekarz specjalista, geodeta), bez których przejęcie firmy rodzinnej może być utrudnione. W takiej sytuacji planowanie sukcesji musi rozpocząć się już na etapie wyboru studiów. Z kolei w innych branżach wymagane lub zalecane jest posiadanie wiedzy, którą można zdobyć w tzw. szkołach zawodowych (technikum, branżowa szkoła I i II stopnia) bądź poprzez długotrwałą praktykę.
Alternatywa względem tradycyjnej ścieżki edukacji
W praktyce w bardzo wielu przypadkach wybór ścieżki czy kierunku edukacji nie przekłada się na wykonywane później zajęcie. Przypadki takie są tak częste, że nierzadko zdobywanie edukacji np. na szczeblu wyższym wydaje się być niepotrzebne, gdyż niezbędne doświadczenie można zdobyć już w pracy. Niemniej doświadczenia tego typu najczęściej mają miejsce, gdy młody człowiek na własną rękę zdobywa doświadczenie poza firmą rodzinną (poza rolą sukcesora). Takie podejście do zagadnienia, choć kuszące, gdyż pozwala zaoszczędzić kilka lat edukacji i poświęcić ten czas na zdobywanie doświadczenia zawodowego, nie zawsze pozostaje właściwe, gdyż w wielu przypadkach nauka w szkole wyższej bądź średniej/zawodowej pozwala zdobyć wiedzę na poziomie podstawowym, ułatwiając proces dalszej jej specjalizacji w pracy zawodowej. Podjęcie decyzji o rezygnacji z jakiegoś etapu edukacji powinno zostać dokładnie przemyślane pod kątem tego, czy doświadczenie zawodowe jest w stanie zrekompensować brak edukacji w tym obszarze.
Dodatkowo poza ofertą szkół branżowych (po reformie edukacji) oraz szkół wyższych uwagę można również skierować na ofertę kursów i szkoleń organizowanych przez samych przedsiębiorców (np. w branży informatycznej), stowarzyszenia i organizacje zawodowe (np. Stowarzyszenie Księgowych w Polsce). Czasem wybór takiej alternatywy pozwala w krótszym czasie zdobyć potrzebną wiedzę i szybciej rozpocząć pracę na której zależy sukcesorowi.
Studia wyższe przepustką do sukcesji
Co roku ponad 400 tys. uczniów szkół średnich rozpoczyna studia. Do grona najpopularniejszych kierunków w Polsce zaliczają się zarówno te inżynierskie, jak i o profilu ekonomicznym czy też humanistycznym. Nie ma jednej recepty, który z kierunków jest najlepszy dla sukcesorów. Nie można jednak pominąć wrażenia, że potencjalnie łatwiej będzie sukcesorowi na kierunku, który w przeszłości studiował również nestor, stąd np. wśród studentów prawa czy kierunków lekarskich jest wiele dzieci prawników i lekarzy. W takich sytuacjach liczy się bowiem także pomoc nestorów w trakcie procesu edukacji sukcesorów jak przekazanie materiałów edukacyjnych, opowieści o swoich doświadczeniach z etapu edukacji np. o technikach nauki, możliwość odbycia praktyk zawodowych.
Spośród tysięcy kierunków studiów najpopularniejsze w ostatnich latach to: Informatyka, Zarządzanie, Psychologia Prawo i Ekonomia. Który kierunek zatem wybrać? Warto uzmysłowić sobie, iż w zasadzie do zarządzania przedsiębiorstwem potrzeba jest wiedza z zakresu zarządzania, ekonomii, prawa, finansów i psychologii. Nie sposób więc wyedukować się w każdej z tych dziedzin chociażby na poziomie podstawowym, gdyż wówczas okres edukacji trwałby właściwie całe dorosłe życie. Nie sposób jednoznacznie wskazać, które z kierunków zapewnią sukcesorom skuteczną sukcesję. Wybór kierunku zgodnego z predyspozycjami, zainteresowaniami oraz pasjami niewątpliwie będzie łatwiejszy i sukces w postaci jego ukończenia – pewniejszy.
Szkoła zawodowa przepustką do sukcesji
Warto również rozważyć wybór szkoły zawodowej w takich sytuacjach, gdy edukacja zawodowa pozwoli zdobyć wiedzę i doświadczenie do wykonywania pracy w firmie rodzinnej, np. w rodzinnej firmie gastronomicznej, hotelu, warsztacie samochodowym. Szkoła zawodowa ma bowiem z założenia wyedukować praktyka, który kończy ją posiadając odpowiednie kwalifikacje. Obecnie trwający proces reformy edukacji wprowadził pewne zamieszanie w tym zakresie wprowadzając szkoły branżowe I stopnia – 3-letnie oraz szkoły branżowe II stopnia – 2-letnie, których ukończenie pozwala uzyskań tytuł technika oraz przygotowanie do zdawania egzaminu maturalnego.
Praktyki zawodowe przepustką do sukcesji
Elementem obowiązkowym każdego z etapów edukacji wyższej czy zawodowej jest odbycie praktyki zawodowej. Zasadniczo sukcesorowi w tym zakresie może pomóc firma rodzinna, w której może odbyć praktykę zawodową. Zatrudnianie członków rodzinny w firmie rodzinnej pozostaje poza ograniczeniami prawnymi, które mają zastosowanie w urzędach państwowych, samorządach, a także niektórych stanowiskach na uczelniach państwowych i spółkach Skarbu Państwa, gdyż u fundamentów firmy rodzinnej leży danie pracy i zarobku członkom rodziny. Oczywiście wybór miejsca praktyki zawodowej dla przyszłego sukcesora nie musi ograniczać się wyłącznie do firmy rodzinnej. Sukcesor może rozpocząć swoją ścieżkę zawodową poza firmą rodzinną, korzystając lub nie ze znajomości nestorów (wykorzystując zasoby pozamaterialne nestorów).
Zatrudnianie sukcesorów w roli praktykantów odbywać się może na podstawie praktyk absolwenckich, o których mowa w ustawie z dnia 17 lipca 2009 r. o praktykach absolwenckich. Niestety przepisy tej ustawy wprost wskazują, iż przedmiotowa umowa nie może być zawarta na okres dłuższy niż 3 miesiące. Praktyka może być odbywana odpłatnie lub nieodpłatnie, przy czym należy pamiętać, iż górna granica wynagrodzenia wypłacanego praktykantowi na podstawie takiej umowy nie może przekroczyć dwukrotnej wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę, ustalonego na podstawie ustawy z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę, czyli 5200 zł w 2020 r. (5600 zł w 2021 r.). Ograniczenia w zakresie okresu trwania umowy i wysokości wynagrodzenia nie wystąpią w sytuacji zatrudnienia na podstawie umowy o pracę, do której znajdują zastosowanie przepisy Kodeksu pracy. Warto zwrócić uwagę, iż wynagrodzenie za pracę dzieci (sukcesorów) w firmie rodzinnej stanowi koszt uzyskania przychodów dla nestorów (podatników) bez żadnych ograniczeń (w tym małoletnich).
Do pracy firmie rodzinnej, jak do każdej innej pracy zawodowej, warto się odpowiednio przygotować. Jak każdy młody człowiek, przyszły sukcesor, stoi przed wyborem ścieżki swojej edukacji, którą pod wpływem firmy rodzinnej i nestorów może spróbować w odpowiedni sposób zaplanować.
